Wyneb newidiol ‘nostalgia’ trwy hanes

Yn ôl yn rhifyn mis Chwefror 2010 o’r Clawdd, fues yn sôn yn fy ngholofn am y cysyniad o ‘nostalgia’. Synfyfyriais am y gair Saesneg, a’r genre o lenyddiaeth a chelf teimlais oedd yn mewngapsiwleiddio’r emosiwn melys-chwerw cysylltais hefo’r gair. Taerais mai teimladau cynnes a cysurus oedd yma, o oes aur pan oedd bywyd yn fwy syml a naïf. Am atgofion annwyl a necsws o gynefindra. Soniais yn frwdfrydig am ganeuon John Denver o fywyd cefn gwlad yn Starwood yn Aspen, gwaith celf Valériane Leblond yn darlunio bythynnod gwyngalch yn fryniau Ceredigion, a nofel Mari Strachen am fywyd mewn cymuned Gymreig yn y 1950au.

Ar y pryd roedd gen i syniadau cadarn am natur ‘nostalgia’. Cwynais nad oedd ein gair Cymraeg – ‘hiraeth’ yn ddigon agos o ran ystyr i wneud cyfiawnder i’r emosiwn roeddwn yn ceisio ei ddisgrifio. Roeddwn wedi cynnal trafodaeth ar maes-e.com ac roedden ni gyd wedi cytuno fod y gair ‘hiraeth’ hefo teimlad mwy trist iddo, am rywbeth yr oedden ni wedi ei golli. Roeddwn hefyd wedi cael trafodaeth ddiddorol hefo ieithydd am y ffaith fod yna bylchau o ran geiriau i ddisgrifio amrywiaeth o bethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Felly cynigais fod yna efallai cyfle yma i ni greu gair newydd, gan efallai ychwanegu cystadleuaeth yn yr Eisteddfod Genedlaethol, i greu geiriau newydd ar gyfer arlliwiau fel hyn.

Fodd bynnag, dros y misoedd diwethaf rwyf wedi dod ar draws sawl peth sydd wedi achosi i mi ailfeddwl y cysyniadau o ‘nostaligia’ a ‘hiraeth’. Yr wyf y nawr yn deall eu bod nhw yn llawer iawn gwell adlewyrchiad o’i gilydd, a’i bod nhw wedi bod yn newidiol trwy hanes, ac maent yn cael eu hadolygu a’u hailwampio yn gyson. Felly colofn yw hon hefo’r nod o ail-agor y drafodaeth am ‘nostalgia’ a ‘hiraeth’, gan obeithio denu un neu ddau o gyfraniadau gan ddarllenwyr y golofn.

Yn ôl ym mis Gorffennaf, fynychais gynhadledd hunan/bywgraffiad y British Sociological Association yn Rhydychen (Oxford). Yn un o’r sesiynau, mi roedd Hilary Dickinson a Michael Erben yn cyflwyno gwaith ymchwil y roeddent wedi ei wneud ar ‘Nostalgia and Auto/Biography’. Roeddent wedi gwneud gwaith empeiraidd, sef casglu gwybodaeth gan gyfranogwyr, gan hefyd gwneud gwaith damcaniaethol ar y cysyniad o ‘nostalgia’, a’i gyhoeddi fel llyfr defnyddiol (prynais un ar unwaith ar ôl clywed beth oedd ynddi!)

Tarddiad y gair ‘nostalgia’ oedd diagnosis meddygol. Yn 1688, mi wnaeth Johannes Hofer, meddyg o’r Swistir, cymryd y geiriau Groeg ‘nostos’, sy’n golygu cartref, ac ‘algia’, sy’n golygu poen neu dristwch, i ddynodi dyheu patholegol am wlad ein hunain. Nid oedd y cysyniad o ‘homesickness’ yn un newydd, ac mi roedd yna eiriau mewn sawl iaith Ewropeaidd i’w ddisgrifio (ond efallai ddim yn y Gymraeg, gan mai’r gair yn y geiriadur cyfoes ar gyfer homesickness yw ‘hiraethus’). Beth oedd yn newydd, oedd y ffaith fod y cyflwr y nawr yn cael ei dyrchafu i fod yn salwch, yn hytrach nag yn unig yn emosiwn. Yn wir, mae Dickinson ac Erben wedi cynnwys tablau, sy’n cynnwys data o gofnodion meddygol Rhyfel Cartref America, sy’n dangos ‘nostaligia’ ar y rhestr o glefydon megis ‘llid yr ymennydd’ a ‘parlys’. Yn y tabl sy’n cyflwyno data am y flwyddyn 1863, mi wnaeth 2,016 o filwyr dioddef o’r salwch o nostalgia, gyda 12 marwolaeth yn cael eu cofnodi hefo nostalgia fel y rheswm.

Mae hyn efallai yn anodd i ni ddeall heddiw, o safbwynt ein pentref-byd-eang. Ond os feddyliwn yn ôl at gyfnod lle’r oedd pobl yn llai tueddol o symud o’i hardal genedigaeth, a cyn i deledu rhoi gwybodaeth i ni am y byd tu hwnt, ac yna’n meddwl am dynion ifanc, gyda theimlad o berthyn cryf i’w cymunedau, mae hi efallai yn haws i’w ddeall, o leiaf ar lefel cysyniadol. Yn amlwg nid oedd meddygaeth y cyfnod cystal â heddiw, ac mae’n debyg fod rhai o’r 2,016 clefyd uchod yn tarddu o heintiau neu niwed mewnol anweledig. Ond nid yw’n hollol tu hwnt i’r dychymyg i feddwl efallai fod rhai yn profi’r rhwyg oddi cartref yn ddigon i’w gwneud nhw’n andros o sâl. Mae’n fyn atgoffa i o’r gerdd Y Pabi Coch, gan I.D.Hooson, yn enwedig y pennill olaf:

Ond rhywun â didostur law

A’th gipiodd o’th gynefin draw

I estron fro, a chyn y wawr

Syrthiaist â’th waed yn lliwio’r llawr.

 

Dros y blynyddoedd mae’r gair ‘nostalgia’, ac rwy’n amau’r gair ‘hiraeth’ hefyd, wedi siglo rhwng disgrifiadau o salwch ac emosiwn. Mae’r rhethreg fwyaf diweddar (yn sgil Brexit) yn ei ail-lunio fel rhyw fath o salwch meddwl, megis hunan-serch (narcissism). Hiraethu am oes aur yr ymerodraeth Brydeinig, pan oedd rhagfarn a hiliaeth yn dderbyniol ac roedd uwchraddoldeb (superiority) pobl Brydeinig gwyn yn cael ei gymryd yn ganiataol.

Mae’r siglo yma, o gysyniadu hiraeth fel salwch ac yna ddim, yn debyg i’r ffenomenwn o ‘meddygoleiddio’ (medicalization) a ‘dad-meddygoleiddio’ (demedicalization), sef cysyniadau cymdeithasegol rwyf yn ei addysgu fel darlithydd…ond mae hynna’n stori am rywbryd arall. Am rŵan, mi wnaf gau’r golofn yma gan ddweud fod y geiriau ‘nostalgia’ a ‘hiraeth’ yn fwy cymhleth nag oeddwn wedi ei sylweddoli. Byddaf yn sicr yn gwneud fwy o synfyfyrio amdanynt yn y dyfodol – gan obeithio cael trafodaeth hefo chi’r darllenwyr.

Read Full Post »

Darganfod onomasteg gymdeithasegol (socio-onomastics): yr astudiaeth o enwau a’u harwyddocâd cymdeithasol

Enwau personol. Mae pob un ohonom hefo un yn does? Maent yn rhan bwysig o’n hunaniaeth, yn agwedd canolig o gyfathrebu, ac yn gyffredinol yn angenrheidiol o ran bywyd pob dydd. Dychmygwch os nad oedd gennym enwau – sut byddem yn cyfleu storïau ac yn clebran? Mewn unrhyw stori mae’r gallu i adnabod y cymeriadau sydd wrthi’n gwneud…beth bynnag maent yn ei wneud, yn fanylyn pwysig iawn tydi. Ac yn sicr mi fyddai gweithio fel darlithydd yn parhau i fod yn lletchwith trwy’r semester, yn hytrach na dim ond yn yr wythnosau cyntaf. Wedi’r cyfan, mae cyfleu mae’r hogan yn yr ail res, yn y siwper binc, hefo’r cas pensiliau Cath Kidston, yr ydych am iddi ateb y cwestiwn yn llawer iawn haws wedi i chi ddysgu ei henw. Mae dysgu enwau pobl hefyd yn rhan bwysig o fagu perthynas, mae’n dangos eich bod yn dechrau dysgu fwy amdanynt ac yn ei chofio a’i adnabod pan rydych yn ei gweld nhw. Mae hi’n tueddu (ond ddim ym mhob achos) o fod y wybodaeth gyntaf rydym yn cyfnewid pan rydym yn cyfarfod rhywun am y tro cyntaf. Rydym hefyd yn tueddu o boeni mewn sefyllfaoedd cymdeithasol os rydym wedi anghofio enwau pobl y dylwn wedi ei gofio.

Mae gan bob diwylliant arferion enwi – y ffordd yr ydym yn rhoi enwau i aelodau o’n cymdeithas ni. Ac mae’r traddodiadau yma’n cynnwys manylion ynglŷn a beth fydd y baban neu blentyn yn ei wisgo, a pa fath o ddathliad fydd yn dilyn y seremoni. Cefais i fy medyddio, a’r enw a rhoddwyd i mi oedd Sara Louise Elliott Edwards. Mae pob agwedd o’r enw hefo arwyddocâd arbennig a stori ddifyr i’w ychwanegu. Mae Elliott yn hen enw teuluol ar ochr mam, sydd wedi cael ei basio lawr i ferched ei theulu. Mae’r cyfenw yn arwyddocaol o deulu Gymraeg fy nhad. Mae’n debyg fod yna tuedd nol yn y saithdegau hwyr i roi dau enw hefo’i gilydd, megis y can adnabyddus “Carrie Anne” gan “The Hollies” (er roedd hyn nol yn 1967 wrth gwrs). Rwyf wedi cwrdd â sawl Sarah/ Sara Louise dros y blynyddoedd, tua’r un oed a fi. Yn wir, pan oeddwn yn y brifysgol yn Lerpwl, oherwydd glitch technegol, cefais farciau hogan arall o’r enw Sara Louise Edwards, a oedd hefyd wrthi’n astudio B.A. Hanes a Chymdeithaseg fel gradd cydanrhydedd! Dewisodd fy rhieni’r enw Beiblaidd “Sara” oherwydd ei fod yn golygu “Tywysoges”…wel, ynde! Dewisasant nhw “Sara” yn hytrach na “Sarah”, gan ei fod y fersiwn Gymraeg o’r enw…a doedd dim ffordd iddynt wybod faint o ffwdan y byddai hynna yn achosi trwy gydol fy mywyd!

Ers mor hir yn ôl a allaf ei gofio, mae pobl wedi bod yn cam-ynganu fy enw cyntaf, gan ei ynganu fel tasai’r “a” cyntaf yn yr enw yn “e” – Sera. Nawr, does gen i ddim byd yn erbyn yr enw Sera (neu Sarah) ond nid fy enw i ydyw. Felly mae hi’n boenus pan mae pobl yn galw fi’n hynna. Mae hi’n waeth fyth pan mae pobl yn ei chamsillafu, yn enwedig os yw e ar fathodyn neu ddyfais arall y byddaf yn ei wisgo er mwyn rhoi arwydd i bobl beth yw fy enw. Yn ddiweddar, rwyf wedi cael siom onomastaidd newydd. Mae Microsoft Word wedi dechrau fflagio fy enw fel “camgymeriad” i’w “cywiro” – mae’n debyg oherwydd bod y fersiwn Saesneg “Sarah” yn fwy at ei ddant, gan fod rhan fwyaf o bobl hefo’i chyfrifiaduron yn “set to default – English”.

Felly fel unrhyw ysgolhaig werth ei halen, mi sgwennais erthygl cyfnodolyn am fy mhrofiadau, do wir! Es ati yn gyntaf i bori’r llenyddiaeth ysgolhaig i chwilio am erthyglau ar faterion tebyg, ond prin oedd yr hyn yr oeddwn yn medru ei ddarganfod. Yn wir, wrth feddwl, sylweddolais nad oeddwn wedi astudio dim am arwyddocâd enwau yn ystod fy ngradd Gymdeithasegol – sy’n od braidd o sidro eu pwysigrwydd amlwg. Gorffennais yr erthygl a’i hanfon at y cyfnodolyn “Sage Open” a chefais e-bost braf iawn yn ôl gan un o’r golygyddion a oedd yn arbenigo mewn astudiaethau am enwau, ie wir – a oeddwn wedi clywed am y maes o “Onomastics” tybed? Erm, nag oeddwn. Ond wrth fynd ati i archwilio, gwelais ei fod yn gainc o fewn astudiaethau ieithyddol (linguistics). A dyna le oedd llond mawr o bobl wrthi’n trafod pob math o agweddau am enwau – gan gynnwys llysenwau ac ynganu enwau myfyrwyr yn gywir yn ystod seremonïau graddio yng Nghanada.

Teimlais gywilydd braidd. Ond ta waeth, gweithiais hefo’r golygydd ac adolygwyr anhysbys, a llwyddais ddod a’r epiffani yma i mewn i’r erthygl fel manylyn defnyddiol. Ac yna, yn ystod yr haf-i’r-Brenin cw, cafodd fy erthygl ei gyhoeddi. Mae hi felly ar gael yn rhad ag am ddim, mynediad agored, a medrwch ei lawr lwytho a’i ddarllen os hoffech. Mae hi’n erthygl hunanethnograffeg, ac felly yn llawn o bortreadau bychain (vignettes) o fy anturiaethau amryw yn ymwneud hefo gyrfa fy enw personol. Rwy’n parhau hefo’r ymchwil ac yn cyflwyno yn yr ŵyl ESRC (Economic and Social Research Council) amdano wythnos nesaf. Efallai eith hyn yn edefyn ymchwil newydd a chyffroes i mi, gawn ni weld, ond am y cyfamser, medrwch ddarllen fy erthygl: “Two short “as” and a rolling “r”: Autoethnographic reflections of a “difficult” name” yma: <http://sgo.sagepub.com/content/6/3/2158244016658935&gt;

Read Full Post »