Y stori tu ôl i’r gan: fraint ragorol yn y babell len eleni

          Fel sawl un ohonoch mae’n siŵr, does dim byd gwell gennyf ar ddiwedd wythnos flinedig na gwrando ar ychydig o gerddoriaeth, efallai dros glasiad o win, gan sidro “tybed beth oedd ar feddwl y cerddor pan sgwennon nhw hyn?” Gwaetha’r modd y mae fwy a fwy o ganeuon cyfoes dyddiau yma yn tueddu i gael llai o stori fel man cychwyn, wedi ei gynhyrchu fel ag y maen nhw gan mogwlau y sin pop i’w canu gan bobl uber-ifainc, deniadol mewn gwisgoedd ffasiynol at gyfeiliant sydd wedi ei syntheseiddio’n slic ond heb lawer o deimlad nag ystyr. Ahem, eniwe…Mae yna dal ddigonedd o ganeuon cyfoes fodd bynnag sydd yn amlwg yn meddu ar stori ddifyr, sydd un ai’n bersonol i’r cerddor neu yn hytrach yn rhyw fath o naratif, ac yr wyf wedi treulio oriau hwylus dros y blynyddoedd yn ceisio dehongli telynegion dirgel.

            Un o fy hoff ganeuon er enghraifft yw “If you tolerate this your children will be next” gan y Manic Street Preachers. Cafodd ei rhyddhau nôl yn 1998, y flwyddyn symudais i Lerpwl er mwyn astudio fy ngradd, ac er nad oeddwn rili yn deall am beth oeddent yn son, mi oeddwn wedi gwneud hi ar delynegion anghyffredin, yn enwedig y llinell: “so if I can shoot rabbits then I can shoot fascists”. Nawr te,  nid oedd y we nôl yn y nawdegau cweit beth yw hi heddiw, felly pan es ati ar y pryd i bori’r we am ystyr y geiriau ni chefais lawer ymhellach na’r ffaith fod y grŵp wedi ei dylanwadu gan The Clash, a bod y cân yma wedi ei hysbrydoli gan y cân Spanish bombs. Ond dyddiau yma wrth gwrs mae gennym ni wikipedia a bloggiau i’n helpu, a hefyd mae llawer o gylchgronau a phapurau newydd yn cyhoeddi ei chynnwys ar y we. Felly wrth fynd ati i wneud y gwaith ymchwil i’r erthygl yma mi ddes o hyd i lawer o ffeithiau newydd am y cân ei hun a hefyd am  y digwyddiadau a phobl gysylltiedig.

            Yn ôl wikipedia, thema’r gân yw’r rhyfel cartref Sbaenaidd a delfrydiaeth y gwirfoddolwyr Cymraeg fuodd yn ymuno a’r ‘International Brigades’ i ymladd milwyr Franco nôl yn y tridegau. Daeth y teitl o un o’r posteri gweriniaethol lle ddefnyddiwyd ffotograff o blentyn wedi ei lladd gan fomiau’r cenedlaetholwyr i gyfleu’r rhybudd di-flewyn ar dafod. Ysbrydolwyd y  llinell am saethu cwningod a ffasgwyr gan sylw un milwr Cymraeg wrth iddo ymuno a’r gweriniaethwyr, ac mi gafodd hyn ei dyfynnu’n wreiddiol yn llyfr Hywel Francis “Miners Against Fascism”. Mae hyn i gyd yn ddiddorol dros ben, ond mae dal cwestiynau gennyf, er enghraifft: pam fod “monuments put from pen to paper” yn mynd i droi’r adroddwr yn “gutless wonder”? A beth yn union yw ystyr y llinell: “Holes in your head today/ but I’m a pacifict”? Mae’n debyg gyda mwy o waith ymchwil ar y pwnc fuaswn yn gallu cynnig dyfaliadau, ond dim ond sgwenwr y telynegion fyddai’n gallu datgelu eu gwir ystyr.

            Fel graddedig Hanes a Chymdeithaseg, y mae cywilydd gen i gyfaddef nad oedd lawer o ymwybyddiaeth gen i ynglŷn â’r rhyfel cartref Sbaenaidd, a llai fyth am ymglymiad y Gymru ynddi. Fodd bynnag, pan es ati i drafod y mater hefo fy nhad ymddangosai fod llawer o’r Gymru wedi ymuno a’r gweriniaethwyr, gan gynnwys pobl leol i’r ardal; y mae hanes un milwr ifanc, o ardal Rhosllannerchrugog, wedi ei chofnodi ar wefan Gogledd-ddwyrain y BBC, sef hanes ‘Twm Sbaen’.

          Yn ôl gwefan y BBC, mi roedd ‘Twm Sbaen’, aka Tom Jones o Market Street, Rhosllannerchrugog, yn un o’r sawl gwirfoddolwr Cymraeg  a fuodd yn filwr yn yr ‘International Brigade’ adeg y rhyfel cartref Sbaenaidd. Cafodd ei gipio yn ystod y frwydr waedlyd yn 1938 ac, fel yr unig filwr o’i bataliwn i bara’n fyw, cafodd ei garcharu yn Zaragoza ac yna yn Burgos sef pencadlys Franco. Yn 1940 dychwelodd i’w pentref yma yng Ngogledd Ddwyrain lle ddysgodd nid yn unig fod ei rieni wedi marw, ond ei bod nhw wedi derbyn llythyr cyn iddynt farw, yn ei hysbysu’n anghywir fod Twm wedi ei lladd ar bridd Sbaenaidd yn ystod y rhyfel. Stori drist iawn, ac eto’n un swynol a diddorol i’w gofio sy’n mewngapsiwleiddio dewrder dynion ifainc y cyfnod yn sgil ei argyhoeddiadau. Ac mae hyn, ynghyd a neges cân y ‘Manics’, yn parhau i fod yn berthnasol i ni hyd heddiw.

            Nawr te, mae’n debyg y bydd darllenwyr rheolaidd y golofn wedi hen arfer erbyn hyn arnaf yn mynd allan ar dangiad cyn cyrraedd pwynt yr erthygl, ac felly y byddwch wrthi’n darllen yn amyneddgar, yn disgwyl i mi esbonio sut y mae’r rwdlan yma am y rhyfel cartref Sbaenaidd yn berthnasol i’r digwyddiadau yn y babell len wythnos y ‘steddfod. Wel, yn ystod y misoedd diweddaf cefais y fraint  o gael fod yn aelod o’r ‘Is-bwyllgor Llenyddiaeth’ i’r Eisteddfod ‘cw, ac felly’r cyfle cyffroes o fod yn rhan o’r broses i lunio’r rhaglen ar gyfer wythnos yr Eisteddfod yn y babell len. Yn amlwg ni allaf ddatgelu ormod o fanylion cyfrinachol, ond medraf eich sicrhau fod gennym wythnos fendigedig wedi ei pharatoi ar eich cyfer, gyda rhywbeth at bob dant – o’r deallusyn i’r fwy ysgafn a llaes; ar fy llw, cewch hwyl ac wythnos i’w gofio os ddewch draw i’r babell len blwyddyn yma.

          Un o’r slotiau newydd yw’r “Stori tu ôl i’r gân” (pnawn dydd Iau)  lle fydd pedwar canwr o’r sin cerddoriaeth Gymraeg yn datgelu’r straeon wrth wraidd un o’i chaneuon pob un. Wrth gwrs y mae hyn yn ddigon cyffroes ynddo’i hun, yn enwedig i fi gan fy mod yn gwybod pwy ydyn nhw’n barod (ond dwi’n cadw’n shdwm ar hyn, ‘sboilers’ ynde!) Ond ar ben hyn i gyd, a prin allaf goelio fy lwc, mi rwyf innau â’r anrhydedd o gael cyflwyno’r canwyr i’r llwyfan…yn y babell len ei hun…ew fysa Nain wedi bod mor browd ohonnaf!! Fel y gellwch ddychmygu, rwyf wrth fy modd ac yn edrych ymlaen yn fawr iawn at fy ‘début’ i’r sin-llenyddiaeth-Gymraeg! Rwyf wrthi’n gwneud y gwaith ymchwil iddo rŵan, yn ogystal a sidro’r mater difrifol o beth i’w wisgo…dwi’n credu dwi di setlo ar y ffrog ‘50’s’ hefo’r esgidiau pinc ‘peep-toe’ a bag-llaw i gyd-fynd…ond fydd hi’n dibynnu ar sut fydd y tywydd ar y diwrnod ynde!

          Eniwe, os ydych am gymryd mantais o’r cyfle prin i glywed canwyr yn trafod ei thelynegion yn hael ac yn agored, neu os ydych am fy nghefnogi wrth i mi wneud fy ‘début’, dewch draw i’r babell len pnawn dydd Iau. Yn ogystal, mae yna llawer iawn o ddigwyddiadau diddorol yn y babell len trwy gydol yr wythnos, a does dim ots os nad ydych wedi mynychu’r babell o’r blaen na chwaith os nad ydych yn ‘llenyddiaeth-buff’, mae croeso cynnes i bawb, felly dewch draw am ‘chydig o hwyl a sbri; am ragor o wybodaeth ewch at wefan yr eisteddfod: <http://www.eisteddfod.org.uk/&gt; , prynwch raglen, neu jest piciwch draw i’r babell i weld beth sy’n mynd ymlaen…a welai chi ene!

 

Cyhoeddir yn wreiddiol yn fy ngholofn: Synfyfyrion llenyddol, ym mhapur bro Wrecsam: Y Clawdd,  Gorffennaf 2011 (Rhifyn 146)/ Originally published in my column: Synfyfyrion llenyddol (literary musings), in the Welsh language community magazine: Y Clawdd, July 2011 (Issue 146).

Read Full Post »

Dysgu fod yn ‘Dodo’

          Ers yn hogan fach fues wrth fy modd yn gwrando ar straeon Auntie Gwladys am ‘Dodo-nain’ a’i ‘globyn o gegin’ lle fyddai pawb yn ymgasglu wrth y bwrdd i fwyta’r bastai fale hefo ‘dop-y-llefrith’, a’r pwdin reis hefo glamp o groen arni. Chwaer Nain yw fy Auntie Gwladys, a Nain fy nhad oedd Dodo-nain. Fuodd pawb yn y teulu yn ei galw hi’n Dodo-nain a hefyd plant yr ardal a fyddai’n galw heibio’r tŷ yn gofyn “Gai fwyd dodo” (wel yn ôl chwedlau’r teulu ynde!) Tybiais mai rhyw fath o lysenw oedd ‘Dodo-nain’ a ni feddyliais holi amdani, nes i mi ddod ar draws y gair ‘Bodo’ un diwrnod yn cael ei ddefnyddio i olygu ‘modryb’. Dyna le roeddwn i, wrthi’n darllen ‘Yn ôl i Leifior’ (y dilyniant gwych i Gysgod y Cryman) a darllenais fod Greta Vaughan (chwaer Harri) am i Huw Powys (mab ifanc Harri) ei galw hi’n ‘Bodo’ yn hytrach na ‘modryb’. Wrth ddarllen ymddengys fod hyn yn air tafodieithol cyfystyr a’r gair ‘Modryb’.

          Yn chwilfrydig estynnais ‘Geiriadur yr academi’ a darllenais nesaf i ‘aunt’: modryb, anti, bodo, bopa, boba…ac yna ‘dodo’ wedi ei didoli o’r lleill tu ôl i acronym nad oeddwn yn ei ddeall. Estynnais ‘Geiriadur Gomer i’r ifainc’, ac eto mi roedd ‘bodo’ yn cael ei rhestru fel hyn: bodo, bopa; ffurf anwes ar fodryb neu hen wraig. Ond doedd ‘dodo’ ddim hefo nhw; yn wir yr unig gofnod i ‘dodo’ pan sbïais am y gair ar ben ei hun oedd esboniad am “aderyn mawr nad oedd yn gallu hedfan ac nad yw’n bod erbyn hyn”! Fodd bynnag, pan bostiais gwestiwn amdani ar maes-e.com fe ddaeth yn gliriach, diolch i “Siân” oracl Cymreictod y maes-seiber; datgelodd fod ‘Geiriadur prifysgol Cymru’ yn ei rhestru fel hyn: Bodo, Boda, Bopa = modryb neu hen wraig OND ‘Dodo’ = modryb. Tybiai Siân iddi glywed y gair ‘Dodo’ yn Sir Feirionydd, er mai ‘Antis’ ac ‘Wncwls’ neu ‘yncls’ oedd ganddi hi. Yn y cyfamser postiodd ‘Rhodri Nwdls’ i ddweud mai Bopa oedd ei nithoedd yn galw dwy fodryb yn Nhreorci, tra bod ‘Dodo’ yn cael ei ddefnyddio ger Harlech. Rhedon ni pôl piniwn (ar maes-e) ar y mater, a’r geiriau Saesneg neu ei deilliadau ddaeth ar ben y rhestr. A dyna le fuon ni’n synfyfyrio ar pam fod y derminoleg Saesneg wedi bod mor llwyddiannus yn disodli’r ffurfiau Cymraeg – a hynny a’r Cymry’n rhoi gymaint o bwyslais ar gysylltiadau teuluol?

          Ond beth oedd y stori yn nheulu ni felly? Ffoniais fy nhad i ofyn a oedd yna gysylltiad. Synnodd braidd gan ei fod ef hefyd wedi tybio mae enw anwes arni ydoedd ond, ar ôl ychydig o ridl-mi-ri, fe ffoniodd Auntie Gwladys a chwarddodd cyn ddatgelu’r hanes. Mi roedd Margaret Ann Jones (Dodo-nain) yn modryb i cefnder fy Nain – Elspeth. Mi roedd hithau yn galw hi’n ‘Dodo’ ac mi roedd hynna yn ‘gywir’. Mi roedd plant yr ardal hefyd yn ei galw hi’n ‘Dodo’ ac mi roedd hynna o leiaf yn gwneud synnwyr (yn yr un modd ac mae plant yn galw ffrindiau ei mamau neu staff meithrinfa yn ‘auntie’) ond mi roedd fy nhad a’i chefnder Elwyn jest wedi ‘joinio mewn’ gan fedyddio ei Nain yn ‘Dodo-nain’! Ac wrth gwrs mi aeth hyn o fod yn camgymeriad i fod yn enw anwes.

          Synnais felly fod y gair Cymreigaidd yma wedi cael ei golli o fewn un genhedlaeth a theimlais yn drist wrth feddwl am gymaint yr ydym wedi colli ein hiaith fel teulu – wedi’r cyfan, doedd dim gair o Saesneg gan fy nhad nes iddo gychwyn ei ddysgu yn yr ysgol yn ryw saith oed…a dyma le ydw i’r nawr, yn straffaglu i siarad Cymraeg gweddus ac yn defnyddio geiriau Seisnigaidd i ddisgrifio aelodau fy nheulu hyd yn oed! Penderfynais felly fod rhaid gwneud rhywbeth i atal y cyrydiad cyn iddi fynd ddim pellach.

          Wel erbyn hyn wrth gwrs mi roeddwn innau yn ‘modryb’ hefo nith fach annwyl, Christina, oedd ar fin cychwyn siarad â finnau’n benderfynol o ddysgu cymaint o Gymraeg iddi ag oedd yn bosib. Roeddwn wedi sidro trio dysgu’r gair ‘modryb’ iddi ond mi roedd hynna mor ffurfiol rhywsut a llawer iawn fwy lletchwith i’w ynganu na ‘auntie’. Ond mi roedd ‘Dodo’ yn disgyn yn hawdd o’r tafod a cyn pen dim mi roedd y fechan yn ei ynganu’n berffaith, yn y ffordd anwylaf bosibl, a finnau’n ‘Dodo’ hapus dros ben! Yna ym mis Rhagfyr 2009 ganned fy ail nith, Isabella, ac y mae hithau erbyn hyn yn gwybod mai fi ydy ‘Dodo’ ac mae’n ei ynganu’n swil pan maen fy ngweld i. Mae’r ddwy ohonynt mor giwt ac mae’r gair anwes yma yn fy llenwi a chariad pob tro rwy’n ei glywed nhw’n ei alw fe arna’i; gobeithiaf y byddent yn parhau i’w ddefnyddio gydol ei bywydau, o leiaf i gyfeirio ataf i, gan ei phasio i’w plant ei hunain yn draddodiad teuluol.

            Ers ryw flwyddyn a hanner bellach yr wyf yn byw yng Cilgwri hefo fy ngŵr mewn tŷ bach hyfryd, lle yr ydym wrthi’n creu hafan o Gymreictod, gan gynnwys cegin hen ffasiwn a fydd cyn bo hir yn cael arwydd newydd i’r drws: ‘Cegin Dodo’. Y mae ganddi llawr a waliau llechi, hyd at hanner ffordd, gyda gweddill y wal wedi ei phlastro’n wyn ‘steil ysgubor’. Yn y gegin fach clud yma yr wyf yn edrych ymlaen at goginio bwydydd blasus, gan gynnwys bwydydd ‘Goan’ sy’n rhan o etifeddiaeth newydd ein teulu, yn ogystal â hen ffefrynnau Cymreigaidd megis pastai fale a phwdin reis.

            Os gwnaf ddim arall a’n einioes, yr wyf yn benderfynol o fod yn ‘Dodo’ da, gan ddysgu cymaint o Gymraeg ag sy’n bosib i’r ddwy fechan. Yr wyf hefyd am wneud fy ngorau i hybu ymwybyddiaeth o’r hen eiriau anwes, tafodieithol yma. A gyda hyn mewn golwg yr wyf wedi postio dwy gerdd ac un stori fer (hyd yn hyn) ar y thema ‘Dodo’ ar fy wefan: <http://www.saralouisewheeler.wordpress.com&gt; a byddaf wrthi dros yr haf (wedi i mi gwblhau fy noethuriaeth) yn llunio nofel antur i blant dan y teitl: “Carmen Fernandez-Jones and the secrets of Cegin Dodo”…ond fwy am hynna rhyw bryd arall! Am y tro dyma un o’r cerddi a chanddi flas eisteddfodol addas i’r haf ‘ma…

Ei Eisteddfod gyntaf

Y mae hi’n cysgu’n ddwfn y nawr,

Wedi cyffro ei diwrnod mawr,

Ei thrwyn bach del wedi ei chladdu,

Ym mhen y doli Sali Mali.

 

Olion hufen iâ o amgylch ei gwefusau,

Gronynnau tywod ar ei hesgidiau,

Ai am y feithrinfa y mae hi’n breuddwydio?

Lle tynnodd y llun y mae hi’n ei chydio?

 

Toc y mae’n deffro a’i llygaid yn agor,

Dychwelyd mae’r gwen unwaith yn rhagor,

A dyma ni’n troi hi yn ôl tuag adref,

i’r fflat ger-yr-afon, draw yn y pentref.

 

Ys gwn i os cofith manylion y dydd,

Dwn i’m ond yn sicr, mae gen i ffydd,

Gyda Nain, Taid a Dodo, fe gafodd hi hwyl,

Ar ei hymweliad cychwynnol i faes y brif ŵyl.

 

Cyhoeddir yn wreiddiol yn fy ngholofn: Synfyfyrion llenyddol, ym mhapur bro Wrecsam: Y Clawdd,  Mehefin 2011 (Rhifyn 144)/ Originally published in my column: Synfyfyrion llenyddol (literary musings), in the Welsh language community magazine: Y Clawdd, June 2011 (Issue 144).

Read Full Post »