Trysorau’r silff lyfrau: Ananse a Duw’r Awyr (Sky God)

Mae yna sawl llyfr sydd wedi dylanwadu arnaf yn ddwfn dros y blynyddoedd, ac rwy’n hoff iawn o’i rhestri weithiau, i ymarfer sut fuaswn yn ateb y cwestiwn: Pa lyfrau fyddwn yn ei chymryd hefo fi, os oeddwn yn mynd i ynys ddiffaith (desert island). Dros y blynyddoedd diwethaf, yn enwedig wrth sgwennu’r golofn yma, rwyf wedi troi at fy silff lyfrau i synfyfyrio fy hoff lyfrau ac, lle nad oes gen i gopi o’r llyfr, dwi’n mynd ati i mofyn un. Felly meddwl oeddwn i, y byddai’n reit hwyl rhannu rhai o’r trysorau yma hefo chwi, gan ddechrau hefo un o’r llyfrau sydd wedi achosi epiffani hyfryd i mi yn ddiweddar.

Pan oeddwn yn hogan fach mi roedd gen i sawl llyfr ‘Ladybird, read it yourself’, gan gynnwys y clasuron cyfarwydd, megis: Rapunzel, Y tri mochyn bychan, a Cinderella. Ond mi roedd yna un llyfr yr oeddwn yn cofio yn eglur iawn a oedd yn wahanol iawn i rhain, wedi ei lleoli fel ag yr oedd hi yn Africa. Enw’r stori yw: Ananse and the Sky God. Nid oedd gen i gopi bellach ac felly es ati i pori’r we, gan ddysgu trwy’r ymchwil fod y stori yma yn rhan o lenyddiaeth eang o storïau am Ananse, a oedd weithiau yn ymddangos fel dyn ac weithiau fel pryf copyn; yn y llyfr dan sylw, mae’r darluniau atgofus yn ei ddangos fel dyn, ac mae’r stori yn ei ddisgrifio fel ‘Ananse y dyn pry copyn’ (Ananse the spider man). Roedd y lluniau yn y gyfrol oedd gen i un hynod o drawiadol ac felly gwariais gryn dipyn o amser i ffeindio’r union un; llwyddais ei gael dau gopi o http://www.abebooks.co.uk

Y mae’r stori yn un hyfryd ac unigryw. Mae’n cychwyn gan ddweud fod, ar un adeg, nid oedd gan blant y byd storïau o gwbl – roedd y storïau i gyd yn perthyn i Dduw’r Awyr, a oedd yn ei chadw wrth ei gadair yn ei dŷ yn yr awyr. Roedd Ananse yn gwybod am y storïau ac mi roedd ef eisiau nhw i blant y byd. Felly, gwnaeth gwe pryf copyn ac aeth i fyny i ymweld â Duw’r awyr i ofyn beth allai cyfnewid am rhai o’r storïau. Chwarddodd Duw’r Awyr, gan osod be feddyliau y byddai tair tasg amhosib: ‘dewch i mi Osebo, y llewpard hefo’r dannedd dychrynllyd; Mmoboro, y cacwn sy’n pigo fel tân; ac Aboatia, y tylwythen deg does yr un dyn yn ei weld’ meddai, ac yna mi rodda i rai o’r storïau i ti. Ond roedd Ananse yn benderfynol o gael y pethau hyn er mwyn ei chyfnewid am y storïau. Felly, trwy gyfrwystra, a gyda help deilen banana, cicaion (gourd), doli wedi ei gorchuddio a glud a bowlen o iamau (yams), mae’n llwyddo casglu’r nwyddau ac mae’n dychwelyd i weld Duw’r Awyr hefo nhw. Mae Dyw’r Awyr yn llawn edmygedd ac mae’n rhoi’r holl storïau i Ananse, gan ddweud y byddent, o hyn ymlaen, yn cael ei alw’n ‘storïau pry copyn’.

Mi roedd y stori’n drawiadol am sawl rheswm, gan gynnwys y ffaith fod y cymeriadau, y nwyddau, y gosodiad a’r darluniau yn egsotig i mi ar y pryd ac agorodd fy llygaid i ddiwylliant (culture) wahannol. Ond gwraidd y stori wnaeth y trawiad fwyaf, hynny yw: mae storïau yn werthfawr a ddylwn ei fwynhau, ei rhannu a’i thrysori. Yn ddiddorol iawn, y mae’r syniad yma yn cael ei ddefnyddio mewn pennod o Star Trek Voyager: Prime Factors. Yn gryno, mae Capten Janeway a’i chriw yn darganfod planed lle mae’r trigolion hefo’r dechnoleg i’w hanfon hanner ffordd ar draws yr alaeth, tuag adref yn yr Alpha Quadrant. Ond er bod y trigolion (y Sikarians) yn gyfeillgar, nid ydynt yn fodlon rhannu ei thechnoleg gan y byddai’n trosedd yn erbyn ei ‘canon of laws’ (fersiwn nhw o’r ‘prime directive’). Ond mae Harry Kim yn darganfod fod y Sikarians, fel cymdeithas, yn mwyhau ac yn gwerthfawrogi storïau fel nwyddau gwerthfawr. Felly mae Janeway yn ceisio fargeinio hefo’r arweinydd Gathorel Labin, gan cynnig llyfrgell gyfan Voyager, sy’n cynnwys llenyddiaeth gorau’r ffederasiwn fel cyfnewid. Mae hyn yn denu Gathorel, lle fethau’r bargeinio cynt, ac mae’n gaddo trafod y syniad hefo’r arweinwyr eraill.

Wrth synfyfyrio’r syniad yma, o storïau fel nwyddau gwerthfawr, sylweddolais fy mod i fel unigolyn, ym mhob agwedd o fy mywyd, yn gwario llawer iawn o fy amser yn mwyhau, ymdrin, ac yn gwerthfawrogi storïau; i ddweud y gwir, storïau yw fy mywyd! Yr wyf wedi hyfforddi fel Cymdeithasegwr, ac wedi arbenigo mewn ymchwil ansoddol (qualitative research). Felly yn fy ngwaith proffesiynol, rwy’n recriwtio pobl sydd â stori berthnasol i’r prosiect y maent yn fodlon rhannu. Rwy’n eu cyfweld ac yn casglu’r storïau. Yna, rwy’n dadansoddi’r data, gan gymharu’r storïau, trafod y storïau, ei phlethu nhw hefo’i gilydd mewn adroddiad sy’n distyllu (distil) ei ystyr, naws a neges. Fy nod yn y cyd-destun yma yw cyflwyno’r stori yn ofalus ac yn effeithiol, gan sicrhau fy mod yn cynrychioli gwir naws yr hyn y mae’r cyfranogwyr wedi ei ddweud, gan hefyd creu stori resymegol, clir, a gallai cael ei ddefnyddio i bellhau dealltwriaeth yn y maes neu feysydd perthnasol, megis meddygaeth ac/ neu’r gwyddorion cymdeithasegol.

Yn fy mywyd personol, rwy’n breuddwydio lliw dydd, megis cerdded i’r goedwig hyd at fy hoff goeden, sy’n fy atgoffa o stori’r ‘Magic Faraway tree’, ac yn sbïo o amgylch fy nghegin, yn hel syniadau tuag at y gyfres o storïau yr wyf wrthi’n paratoi: ‘Carmen Fernandez-Jones a chyfrinachau Cegin Dodo’ (rwyf wedi anfon crynodeb heddiw at gyhoeddwr, felly croesi bysedd i mi!) Ac wrth gwrs, pan dwi ddim yn sgwennu stwff fy hun, dwi wrthi’n synfyfyrio llenyddiaeth pobl eraill ac yn sidro’r ‘genres’ gwahannol y mae’r storïau yn ffitio iddi. Ew, da ydy storïau ynde!

I gloi, buaswn yn dweud: wrth gwrs fod yna bethau mwy pwysig na storïau mewn bywyd, ac ni fuasai hi’n addas petai bawb yn freuddwydiwr fel fi. Mae llawer o bobl hefo swyddi hynod o bwysig ac yn rhu prysur am storïau, neu mae gwell ganddynt ddarllen gwyddoniaeth na gwyddonias (science fiction). Ond rwy’n hoff o feddwl, os oeddwn yn sâl ofnadwy, ac yn yr ysbyty, byddaf angen gofal gan feddygon, a’r cyffuriau a thriniaeth wedi ei ddatblygu gan bobl sy’n rhagori mewn gwyddoniaeth; ond byddaf hefyd angen rhywbeth i godi fy nghalon a fy nifyrru – ac i fi, storïau byddai’n gwneud hynny. Fy mreuddwyd felly, yw i sgwennu stori, rhyw ddydd, sydd a’r potensial i ddarparu’r gwasanaeth yma. Amser fydd yn dweud, ond ga’i hwyl yn trio beth bynnag! saralouisewheeler.wordpress.com

Read Full Post »

Oxygène, Sigma 957…a cheisio esbonio’r bydysawd!

Yn ddiweddar y mae sawl peth wedi achosi i mi adlewyrchu ar fywyd, y bydysawd a phob dim (gyda diosg yr het i Douglas Adams!) Mae pawb a’i farn dyddiau yma, wedi ei selio ar ‘ffeithiau’ – yn ei thyb nhw. Hidio befo ble y mae’r drafodaeth yn cael ei chynnal – facebook, bore coffi neu yn y cyfryngau, y mae’r llinellau wedi ei chreu yn y tywod, yn ddwfn, rhwng crefydd a gwyddoniaeth. Rydych un ai’n coelio un peth neu’r llall, a chewch eich barnu pryn bynnag ochr yr ydych yn ei ddewis. Trist iawn dwi’n teimlo, yn enwedig gan nad oes angen agwedd cweit mor anhyblyg na chyfynedig (exclusive). Ac felly, ar bnawn Sul braf ar y penwythnos blaenllaw i’r Pasg, penderfynais sgwennu colofn sydd wedi bod ar y gweill gen i ers rhyw ddwy flynedd bellach.

Dechreuodd y syniad ffurfio pan oedd y gŵr a finnau ar ein ffordd yn ôl o Lundain yn y car, yn dychwelyd o’n gwyliau yn y Maldives. Roedd yna giwiau uffernol ar golau cyfnos yn gwneud gyrru’n sialens. Yna daeth Oxygène (rhan 4) gan Jean Michel Jarre ar y radio a throdd y gŵr hi fynnu gan ei bod yn ei hoffi. Dechreuodd son am hanes y gerddoriaeth, a oedd yn reit arloesol pan ddaeth allan. Ond roedd cysylltiad arall gen i a’r gerddoriaeth yma. Daeth atgofio’n ysgol yn llifo nôl i mi – o wers drama pan roddai Mrs Jane Owen y gerddoriaeth yma i ni, er mwyn i ni ei dehongli a chreu symudiadau iddi. Dechreuais rannu’r atgof hefo fy ngŵr…

Roeddem ni’n gweithio mewn grwpiau bychain. Wrth wrando, sylwais fod y gerddoriaeth yn fy atgoffa o’r gwersi gwyddoniaeth am esblygiad (evolution). Rhannais y syniad hefo fy ngrŵp ac roeddent yn ei hoffi. Dechreuasom weithio ar sut i wneud siapiau tân a dŵr hefo’n cyrff. Daeth Mrs Owen atom gan sbïo mewn penbleth, ond pan esboniasom ni beth oeddem yn ei wneud, gwenodd gan ddweud fod grŵp yn y dosbarth arall hefyd wedi dewis hyn fel thema. Gwyliodd hi ni am rhai eiliadau mwy, cyn gofyn yn chwilfrydig beth oeddwn i fy hun yn ei wneud, gan fy mod yn cogio arwain y grŵp fel ‘arweinydd band’. A meddais yn syml – fi yw Dyw.

Pan gyrhaeddais ran yma’r stori sbïodd fy ngŵr arnaf yn syn…a wnaeth atgofion y blynyddoedd dilynol amgylchu’r atgof ysgol (megis y ffordd y maent yn ei wneud yn y film The Butterfly Effect) a sylweddolais am y tro cyntaf pa mor annaearol/ anghyffredin yr oedd y syniad yma! Ail-ystyriais, yng ngolau’r synnwyr trannoeth (hindsight), ymateb Mrs Owen i’r syniad mai fi oedd Duw wrthi’n arwain esblygiad. Cofiais gwen direidus yr athrawes ddrama. Chwysais gan gywilydd ar fy naïfrwydd. Ond yna, newidiais fy meddwl. Chwarae teg i Mrs Owen am beidio ymyrru ar y dehongliad syml yma. Gadawodd, yn ddistaw, i mi barhau i gyfuno’r ddau baradeim heb drafferth.

Wrth synfyfyrio ar yr atgof naïf yma, y mae’n drist i feddwl am yr holl snobyddiaeth ac atgasedd sy’n bod dyddiau yma, rhwng pobl gyffredin yn ogystal â rhwng pobl grefyddol eithafol, a’r gwyddonwyr gwrth-grefyddol eithafol. Yn wir, y mae’r ddwy ochr yn gallu bod yr un mor eithafol a hunandybus (conceited) ei chyfundrefn credu. Er i mi penderfynu bellach nad wyf yn gristion nag yn grefyddol, yr wyf dal i ymfalchïo yn yr agweddau diylliannol (cultural) ac nid wyf yn teimlo’n gyffyrddus yn yr un o’r campiai. Dydw i ddim yn mwynhau gweld ochr hyll dynoliaeth, sy’n dod trwy bregethu a chollfarnu am bobl sydd ddim yn mynd i’r eglwys, nag ychwaith y gwatwarus y mae ambell i wyddonydd yn ei wneud am bobl sydd yn mynd i’r eglwys, ac yn credu’n Ddyw, gan ei gwawdio yn ei Chapeli/ Eglwysi am gael ‘ffrindiau anweledig’ ag ati; yn wir, rwy’n gweld yr agwedd yma yn annymunol ac yn ddigywilydd. Y mae dyneiddiaeth (humanism) yn cynnig posibiliadau, ond eto mae yna blas o oruchafiaeth i’r syniad o fod yn i fod yn ‘goddefgar’ o gyfundrefnau credu eraill.

Ac felly, heb eisiau swnio’n rhu hippyish, nag ychwaith yn rhu Anthony Giddens, rwy’n dewis y ‘trydedd ffordd’ boddhaol – sy’n tarddu o Wyddonias (Science fiction). Mewn un bennod o’r gyfres Babylon 5 er enghraifft, mae cymeriad Catherine (elfen serch Geoffrey Sinclair) yn mynd allan mewn awyren ymladd i Sigma 957 (rhan o’r alaeth lle y mae G’Kar wedi ei hannog peidio i fynd). Mae hi’n gweld rhai o’r ‘rhai cyntaf’, sy’n du hwnt i’w dealltwriaeth. Yna, jest fel y mae’n ymddangos y bydd hi’n ‘llenni’ iddi, mae tîm achub yn cyrraedd, wedi ei hanfon gan G’Kar. Maent yn ei thywys yn ôl i Fabylon 5 lle mae hi’n diolch i G’Kar ac yn gofyn iddo ‘Beth oedd hynna?’ Fel ateb, y mae G’Kar yn estyn ei fys at blanhigyn mewn addurn-gardd ger llaw. Mae’n pigo morgrygyn (ant) i fynnu ac yn ei ddangos iddi ac yna yn ei dychwelyd. Y mae’n esbonio iddi fod gan ddynol ryw’r un allu i amgyffred, esbonio ac i gyfathrebu hefo’r ‘rhai cyntaf’, ac sydd gan forgrugyn i’w wneud hefo dynol ryw. Y dewis felly yw cadw ‘from ynder foot’ neu gael ei sathru arni’n ddamweiniol gan hwythau na fyddai’n ei sylwi. Mae Catherine wedi ei siomi ac yn gofyn – ‘dyna gwbl rydych chi’n ei wybod?!’ Ac mae G’Kar yn dweud:

“Yes, they are a mystery, and I am both terrified and reassured to know that there are still wonders in the universe, and that we have not yet explained everything; whatever they are Miss Sakai they walk near Sigma 957, and they must walk there alone”.

Ac felly, i gloi, rydym ni, dynol ryw, yn bethau bach, pitw ac mae ein syniad ni o wybodaeth a thystiolaeth yn ddi-nod nesaf i helaethrwydd y bydysawd. Fel unigolion gallwn ddysgu a synfyfyrio, difyrru ein hunain ac ein cyd dearolion (earthlings). Ond rwyf innau, fel G’Kar, yn cael cysur o’r ffaith fod yna dal rhyfeddodau yn y bydysawd sydd eto i’w hesbonio gan wyddoniaeth a chrefydd. Y rwyf hefyd yn hynod o falch y ces i’r cyfle i dderbyn fy addysg mewn cymuned, ac mewn cyfnod, a oedd yn haelfrydig a goddefgar, lle cefais glywed esboniadau crefyddol a gwyddonol o’r bydysawd, heb y barnu nawddoglyd, gormesol. Ac rwy’n trysori’r atgof-newydd-ei-ffurfio fod fy athrawes ddrama wedi fy ngadael i fy synfyfyrion ddiniwed, heb fy nhrafferthu hefo’r paradocs o gyfuno’r ddau baradeim. Parhaf ac esboniad G’Kar o Sigma 957, i gyfeiliant Oxygène rhan 4!

Read Full Post »