Pam fod brechdanau’n fenywaidd? A chwestiynau difyr eraill!

            Pan es ati’n gyntaf i geisio ‘torri mewn’ i yrfa academaidd, cefais gryn drafferth cael troed yn y drws, yn bennaf gan nad oedd safon fy Saesneg ysgrifenedig yn ddigon da. Doeddwn heb gydio’n iawn ar y rheolau syml, megis: gramadeg ac atalnodi. Yn wir, nid oeddwn hyd yn oed yn defnyddio’r atalnod llawn gydag unrhyw gysondeb!

            Ddaeth trobwynt pan es am swydd rhan amser, i gyfro absenoldeb mamolaeth, fel ‘P.A’. Teimlais yn weddol hyderus wrth gerdded i’r cyfweliad, hefo fy nhystysgrif gradd dan fy nghesail, ynghyd â phrofiad perthnasol dan fy melt. Ond, heb eisiau eich diflasu a’r stori gyfan, canlyniad y diwrnod oedd i mi ffeindio’n hun yn ôl yn y fflat, yn eistedd ar lawr y gegin, yn fy siwt, yn beichio crio ac yn dwrdio’n hun; roeddwn wedi methu cael swydd a gofynnir am dair T.G.A.U. yn unig gan nad oeddwn yn gwybod y gwahaniaeth rhwng “It’s” ac “Its” a rhyw fanylion ieithyddol tebyg. Wedi sychu fy nagrau fodd bynnag, penderfynais fod rhaid gwneud rhywbeth am hyn pronto neu byddai’r holl halibalŵ prifysgol wedi bod yn wastraff.

            Mynychais ddosbarthiadau nos gramadeg Saesneg a darllenais: “Eats Shoots & Leaves: The Zero Tolerance Approach to Punctuation” (sy’n esbonio’r peth “It’s” ac “Its” i’r dim gyda llaw). Cyn pen dim roeddwn yn gyffyrddus a’r rheolau a oedd unwaith wedi achosi pryder i mi – yn wir, mi ddes yn bedant ac yn “much-sought-after-proof-reader” ymysg fy nghydweithwyr. Cefais waith fel ymchwilydd yn y brifysgol a theimlais fy mod wedi ‘cyrraedd’.

            Ond cyn pen dim doedd fy mywyd Clark Kent ddim cweit yn ddigon. Roedd rhyw ysfa siwper-hiro-aidd yn deffro ynddo i. Roedd angen allfa i’r egni creadigol a dechreuais farddoni a synfyfyrio’n llenyddol. Yn y Gymraeg roeddwn am ysgrifennu’n greadigol, ac es ati’n frwdfrydig i fentro’r eisteddfodau lleol. Cefais reality-check fodd bynnag pan gefais fy stori fer cyntaf yn ôl, gyda’r frawddeg “Gormod o wallau iaith: Rwy’n amau mai dysgwr sydd yma?” wedi ei sgwennu arni. Yn amlwg roedd angen rhyw waith trwsio ar fy Nghymraeg hefyd meddyliais – ond roeddwn yn weddol hyderus, gan sidro fy llwyddiant hefo fy Saesneg.

             Ond er gwaethaf fy ymdrechion dros y blynyddoedd nesaf ni ddes yn agos at safon foddhaol hefo fy Nghymraeg. Roedd y rheolau’n fwy cymhleth, yn enwedig yr enigma o ‘treiglo’. Ac roedd natur fy Nghymraeg yn wahanol i fy Saesneg. Fues ati’n ifainc iawn i lunio acen “Saesneg” i’n hun wedi ei selio ar Sir Alec Guinness, Deborah Kerr a Julie Andrews (er dwn i’m pam!) Felly roeddwn yn siarad yn ‘gywir’ os ychydig yn stiff. Datblygodd hyn yn bellach, wrth gwrs, wrth astudio gradd trwy gyfrwng y Saesneg. Ond Cymraeg yr aelwyd rwy’n ei siarad yn hytrach na Chymraeg coeth, ysgolhaig. Rwy’n cymysgu ‘tenses’ ac yn gwneud bloopers ieithyddol eraill, megis y fath o Saesneg pob dydd a glywir ar operâu sebon ag ati: iaith ‘naturiol’ ond nid yn ‘gywir’. Rwyf hefyd yn gam trosi idiomau, megis George Huws o C’mon Midffild a’i “Dyna sut mae’r cookie’n crymblo! 

             Pendronais y broblem am flynyddoedd. Un tro, wrth wylio’r DVD Sali Mali hefo fy nith, dyma Sali Mali’n cyfri’r brechdanau: “Un, dwy, tair, pedair…” “Ond Pam fod brechdanau’n fenywaidd?” ymbiliais, a Christina’n sbïo arna i’n syn. Yna, un diwrnod, wrth i mi eistedd ar y trên, yn darllen Golwg, gwelais lythyr yn tynnu sylw at dueddiad sylwebyddion Rygbi i gymysgu cenedl a threigliadau: “Y Llinell, nid y linell” cwynodd y pedant. Dechreuodd cerdd ffurfio yn fy mhen. Tynnais bapur a beiro o fy mrîf ces a dechreuais sgriblan. Erbyn i ni gyrraedd Lime Street roedd sylfaen cerdd gen i. Mentrais y gerdd i’r gystadleuaeth “Ysgoloriaeth Emyr Feddyg” (Eisteddfod Genedlaethol Caerdydd a’r  cylch 2008) a cheir adolygiad reit ffafriol ohono yn y llyfr Cyfansoddiadau (er, cyfeiriodd hefyd at y gwallau iaith!)

             Gwaetha’r modd yr wyf dal yn hollol clueless ynglŷn â Chymraeg ‘cywir’ ac rwy’n tueddu i sgwennu’n greadigol fwy yn y Saesneg erbyn hyn, yn enwedig lle mae cystadlaethau yn y cwestiwn. Ond rwyf dal yn mwynhau sgwennu trwy’r Gymraeg ac felly rwyf wrth fy modd yn cael y cyfle i sgwennu fan hyn. Soundtrack y golofn mis yma felly yw’r albwm Stereophonics “Just enough education to perform”. Ac, os faddeuwch yr hubris, hoffwn rannu fy ngherdd gyda chwi, gan obeithio y byddwch yn ei fwynhau:

Pam fod brechdanau’n fenywaidd?

(A chwestiynau difyr eraill)

 

Y Llinell, nid y linell.

Y llong, y llinyn, y llyfr, y llwyn.

Mae Sali Mali’n cyfri’r brechdanau,

Un, dwy, tair, pedair,

Gan mai benywaidd yw brechdanau ynte?

Ond pam fod brechdanau’n fenywaidd?

A sut mae gwybod pryd i dreiglo –

A phryd i beidio?

Meddal, trwynol, llaes, Cysefin.

Mae gen i’r tabl ym mlaen fy ngeiriadur,

Ond waeth iddo fod am fecaneg cwantwm ar y blaned Siwenna wir!

A beth am yr acen grom te?

a’r symbolau deniadol eraill?

Maen nhw’n edrych yn neis iawn ar y dudalen,

Ac yn ychwanegu ryw Je ne se quoi at enwau pobl,

Mae’n rhaid i mi gyfaddef,

Siôn, Siân, Llŷr ag Andrèa.

Ond dwi’n methu’n glir a chofio’r rheolau,

Ac maen nhw’n niwsans i’w teipio ‘fyd –

Codau cymhleth fel rhyw fath o semaffor hunllefus,

Mae’n ddigon i gadw rhywun rhag blogio!

A sut mae sgwennu’r dyddiad hyd yn oed?

-af, -fed, -ydd, -ed,

A pam fod rhai pethe yn un-deg-tri,

Tra bod eraill yn dair-ar-ddeg?

Rwy’n ddieithryn i iaith fy nghalon –

Mewn pob ffordd “cywir” beth bynnag.

Ag eto, mae yna brydferthwch i’r cymhlethdod.

Hen iaith urddasol, swynol, cyfriniol,

A’i idiomau pert a’i eiriau barddonol.

Mae yna ddyfnder sy’n deillio o’i hanes maith,

A’r traddodiadau morffolegol yng ngwreiddiau’r iaith.

Y mae cyfoeth yn deillio o’r tafodieithoedd niferus,

A sioncrwydd yn yr ymennydd pan fo Cymraeg ar y wefus.

Ac felly rwy’n fodlon straffaglu â marciau diacritig,

Am yr anrhydedd o ‘sgrifennu yn yr iaith fendigedig.

Anwesaf yn awr y teg, tecach, a’r teced,

A’r drud, y drutach, y drutaf, a’r dryted.

Y mae’n bleser i ddysgu sut i gywiro fy ngwallau,

A dysgu’r ffordd orau i gyfrif brechdanau.

 

Cyhoeddir yn wreiddiol yn fy ngholofn: Synfyfyrion llenyddol, ym mhapur bro Wrecsam: Y Clawdd,  Gorffennaf 2010 (Rhifyn 140)/ Originally published in my column: Synfyfyrion llenyddol (literary musings), in the Welsh language community magazine: Y Clawdd, July 2010 (Issue 140).

Read Full Post »

Llygaid

 

Tyllau oer o aeaf cas,

crisialau creulon, llygaid glas,

caledu’n glou i guddio hen boen,

daw ias oer dros fy nghroen.

 

Cywilydd i mi fod mor ffôl,

disgwyl i ti ddod yn dy ôl,

mor annwyl oeddet ar yr adeg,

ond gwenwyneg yr wyt ti ychwaneg.

 

Wrth fy modd, fy nghalon yn canu,

ond mae’r teimladau wedi diflannu,

wedi mynd y ddealltwriaeth,

cydymdeimlad wedi symud ymaith.

 

Dy edmygedd i mi wedi suddo,

a rŵan mi wyt ti yn fy rhybuddio,

‘Paid â siarad amdana i, nag i mi,

peth bach gwirion yr wyt ti’.

 

Fy siarsio nad wyt yn fy ngharu,

a dy fod ti wedi alaru,

allan o’m dyfnder a’r Gwyddel hynach,

mewn byd gwahanol a rheolau cymhleth.

 

Ond deall ddylet wedi gwneud,

merch ifanc wedi cyffroi gan ddweud,

wrth ffrind – ‘dwi ddim yn siŵr’ medd fi,

beth oedd yn digwydd rhyngot ti a fi.

 

Teimlad ofnadwy o gael fy mradu,

cywilydd am y cysylltiad ti’n gwadu,

patrwm poenus a ddilynais,

dros sawl un fel ti a wylais.

 

Ond hen yw’r hanes erbyn hyn,

gwella mae fy mywyd cryn,

ddysgais y wers yn ddigon plaen,

fod rhai fel tithau ddim gwerth y straen.

 

Cadwaf draw o rai fel chdithau,

sglein caled ar fy llygaid innau,

ag os welai eto’r llygaid glas,

fydd llygaid innau’n oer a chas.

 

Enillodd y gerdd yma’r wobr gyntaf yn gystadleuaeth y ‘Telyneg’ yn Eisteddfod y dafarn, Wrecsam (3ydd o fis Gorffennaf 2010).  Cafodd ei ddarllen gan y beirniad, Aled Lewis Evans ac roeddwn wrth fy modd!/ This poem won First prize at Eisteddfod y dafarn, Wrecsam (3rd of July 2010) in the ‘Lyric’ competition. It was recited by the Judge, Aled Lewis Evans and I was delighted!

Read Full Post »

Atgof o’m plentyndod (Yr asyn gwellt)

            Roeddwn wrth fy modd a fy mrawddeg newydd: ‘Ari burro’ gyda Mam yn eistedd tu ôl i mi yn ymbilio i mi beidio gan mai hyn oedd y gorchymyn i’r asyn fynd yn fwy cyflym! Aethom yn ôl i’r buarth i’r asynnod cael gorffwys a meddyliais y bydden ninnau’n mynd yn ôl i’r gwesty am ‘siesta’, ond o nage, roedd fwy o ‘hwyl’ wedi ei threfnu. Eisteddom o amgylch fyrddau pren ac aeth Dad i brynu diodydd i ni. Eisteddwn yn amyneddgar…ac yna yn llai amyneddgar, am dros i awr nes oedd pawb wedi syrffedu; yna daeth sŵn gwichian dros y meicroffon a ddechreuodd yr ‘adloniant’.

            Ymhen ychydig daeth wraig dlos at y bwrdd a siaradodd hefo Mam – a’r funud nesaf roeddwn yn cael fy arwain i’r llwyfan i helpu dosbarthu’r gwobrwyon raffl. Nid oedd yn syndod meddyliais, roeddwn wastad yn cael fy ethol i wneud pethau felly gan fy mod mor giwt.

            Roedd y dyn ar y meicroffon wrthi’n dweud jôcs rŵan felly edrychais ar y gwobrwyon a oedd wedi ei gosod mewn rhes ar y wal nesaf i mi. Roedd e’n gymysgedd reit amrywiol o bethau ond yr asynnod gwellt roeddwn yn ei hoffi orau, gyda’i llestri teracota ar ei chefnau. “Fydd nhw’n rhoi un o rheini i mi am helpu allan mae’n siŵr” meddyliais yn ddigon bodlon.

             Ond trwy’r pnawn fues wrthi’n dosbarthu’r gwobrwyon a gofidiais gan sylwi fod yr asynnod gwellt yn diflannu gan fod pawb yn ei hoffi. Yna, aeth yr asyn olaf a suddodd fy nghalon. Sbïais ar beth oedd ar ôl. Sylwais ar het haul, gwyrdd tywyll. “Mae o’n hyll a does gen i ddim bwriad o setlo am hynna ar ôl fy holl waith caled” meddyliais yn bwdlyd. Aeth fwy o’r gwobrwyon da a deimlais fy hun yn gwylltio wrth sbïo ar yr het, ag oedd yn nawr fel tasa hi’n glaswenu arna i.

            Yna dim ond yr het oedd ar ôl ac meddai’r dyn ar y meic: “Ac i ddiolch i ti am helpu allan, dyma ti!” gan osod yr het ar fy mhen. Roeddwn yn crynu gyda dicter. Tynnais yr het ai thaflu i’r llawr gan weiddi: “Dwi ddim eisiau rhyw hen het hyll wyrdd”! Chwarddodd y gynulleidfa a dywedodd y dyn ar y meic “O? Beth wyt ti eisiau felly?” “Dwi eisiau un o’r asynnod gwellt” meddais, gan bwyntio’n syn ar un ger llaw.

           Fu fwy o chwerthin cyn i’r dyn ar y meic dweud wrth un o’r hogiau “Dos i nôl un iddi, chwarae teg”. Teimlais yn fuddugol wrth ddychwelyd at fy nheulu gan eistedd nesaf i Mam a oedd yn trio peidio chwerthin. Roedd Dad yn gwenu a dynnodd lun ohonof gyda’i gamera newydd. Ond roedd fy mrawd (hynach ac yn ei arddegau) yn sbïo arna i gyda chywilydd yn ei lygaid “Gwobrwyon oedd y rheini i fod, doeddet ti heb ennill dim byd” meddai’n filain. Ond hidiais i ddim – roedd gen i beth oeddwn eisiau ac roeddwn yn ei haeddu dim ots beth oedd e’n ei ddweud.

Cafodd y pwt yma ei hysgrifennu ar gyfer cystadleuaeth ysgrif 500 o eiriau ar y thema “Atgof o’m mhlentyndod”, Eisteddfod y dafarn, Wrecsam (3ydd o fis Gorffennaf, 2010). Enillodd y wobr gyntaf/ This piece was written for the 500 word competition on the topic of “Memories from my childhood”, Eisteddfod y dafarn, Wrecsam (3rd of July, 2010). It won the First prize.

Read Full Post »