Oes ‘na unrhyw beth well tybed, nag wario pnawn heulog, heddychlon, yn darllen ac yn synfyfyrio mewn crogwely? Crog-beth medde chwi? Wel yn hollol, fysa fyn ateb i. Ond ia, ‘crogwely’ ydy’r gair Gymraeg am ‘hammock’ yn ôl geiriadur yr academi; mae ‘hamog’ yn cael ei chynnig fel yr unig air arall posib. Ddim fy mod yn hollol yn erbyn y geiriau-wedi-ei-Chymreigio yma per se (Lladin am ‘ynddo ei hun’, gyda llaw). Ond mae’n dechrau ymddangos yn chwiw (trend) yn fy ngwaith ysgrifennu, wrth i mi gyfieithu geiriau rwyf wedi dod i’w adnabod trwy’r Saesneg yn unig. Wedi’r cyfan, pamffledi gwyliau yw’r lle arferol i weld crogwelyau ynde! Mae peryg i frawddegau cyfan fod yn llawn o eiriau felly, pob yn ail air, nes bod y golofn/ stori fer yn darllen fel bod e mewn cod hanner-a-hanner, a ddim mewn ffordd bwrpasol. Felly Crogwely amdani – ag eto, dwi ddim yn ei hoffi o! (Ac ydan, mae crogwelyau yn wrywaidd yn ôl geiriadur yr academi).
Mae’r gair crogwely o leiaf yn disgrifio’r ddyfais i’r dim – mae hi’n wely sydd wedi ei ‘crogi’ (hang) rhwng dwy goeden. Y gair arall am ‘hang’ medde chwi? ‘Hongian’. Dwi’n dweud dim ynde, achos dyna’r unig air Gymraeg roeddwn yn gwybod am ‘hang’ nes i mi sbïo yn y geiriadur. Mi wnaeth y gair ‘crogi’ wneud i mi feddwl am ‘Gwener y Groglith’. Ond wrth feddwl, ‘croeshoeliad’ yw’r gair Gymraeg am ‘crucifixion’, ac mae’r gair ‘hang’ yn Saesneg yn cael ei ddefnyddio i olygu rhoi dillad ar y lein yn ogystal â rhoi dolen (noose) o amgylch gwddw rhywun a’i hongian nhw oddi wrth gangen (branch) neu drawst (beam). Ond dwi dal ddim yn hoffi’r gair ‘crogwely’.
Mae hanes y crogwely, a tharddiad y gair yn reit ddiddorol yn y Saesneg, yn ôl Wikipedia eniwe. Datblygwyd y ‘crogwely’ gan bobl frodorol America ar gyfer cysgu. Cawson ei fabwysiadu gan forwyr i arbed lle ar longau, ac yna gan rieni yn yr 1920au i ddal plant oedd newydd ddysgu cropian. Erbyn heddiw wrth gwrs maent yn boblogaidd ar gyfer ymlacio ac maent yn symbol o’r haf, hamdden, ymlaciad, a byw bywyd syml, hawdd. Dwi wastad wedi eisiau crogwely ac am flynyddoedd roeddent yn un o fy hoff bethau i sbïo arnynt mewn pamffledi gwyliau. Mi wnes i drio gwneud un fy hun pan oeddwn yn hogan fach – hefo blanced denau o ddefnydd hollol anaddas, ag heb strapiau i’w glymu (nes i jest clymu’r defnydd rownd y goeden). Does dim angen dweud fy mod wedi bod yn hollol aflwyddiannus yn y fenter benodol yna ynde! Mae Jean Rhys yn sôn am grogwely yn y stori fer ‘Mixing cocktails’, sydd ar y feranda – mae’n un cynfas ac yn llawn o glustogau. Mae adroddwr y stori yn disgrifio wrthym rinweddau ac ansawdd y breuddwydion y cafwyd ar wahanol adegau o’r diwrnod, yn y crogwely yma. Mae’r stori fer yma yn fyr iawn, ac eto yn atgofus (evocative) o le ac amser, ac mae’r crogwely yn chwarae rhan bwysig yn y darlun yma.
Er dryswch, mae Wikipedia yn cynnig dau darddiad am y gair ‘hammock’. Mae’n dweud fod y gair yn dŵad o’r iaith Taíno, Arawakaidd (Haiti) yn golygu ‘rhwyd bysgota’. Ond mae’n mynd ymlaen i ddweud fod y crogwelyau cynnar wedi’i gwehyddu o risgl (bark) y goeden ‘hamack’. Ar ôl gwglo ychydig am y goeden ‘hamack’ ddes ar draws blog oedd yn dweud fod Christopher Columbus wedi sôn amdanynt yn ei ddyddiadur. Soniodd fod Indiaid wedi dod at ei llong i gyfnewid nwyddau, gan gynnwys ‘hamacas’ neu rwydau yr oeddynt yn cysgu ynddynt.
Yn ôl at Wiki eto, sy’n son fod crogwelyau yn bwysig iawn yn ddiwylliant y bobl ‘Yucatecan’, fod pob tŷ, ta waeth am gyfoeth na thlodi, hefo bachau crogwely ar y waliau. Yn Venezuela cafodd pentrefi cyfan ei dwyn i fynnu mewn crogwelyau; chafodd eu dyluniad ‘breathable’ (does ddim gair Gymraeg am hyn) o’r crogwely ei fabwysiadu gan chwilotwyr (explorers), y fyddin Unol Daleithiau, ac ymwelwyr eraill i’r jyngl. Y fantais oedd ei rhinweddau o osgoi nadredd a sgorpionau ar y llawr, a hefyd heintiau ffwngaidd o’r lleithder uchel a glaw cyson. Ac eto yn ôl wiki mae crogwelyau-sari (wedi ei gwneud o ddefnydd ysgafn sari) yn cael ei ddefnyddio Gogledd India fel man cysgu oerol (cooling) i fabanod.
Beth bynnag, yn ddiweddar mi wnaethom ni yma yng Nghilgwri brynu dau grogwely ac rydym wedi bod yn ei hongian rhwng tair coeden yn y ddôl o flaen y tŷ. Rydym wedi bod yn gorwedd ynddynt, yn yr haul, yn yfed gwin ac yn darllen a sgwrsio; braf iawn, rhaid dweud, a gallaf ei hollol argymell!
Sara Louise Wheeler 